GiriÅŸ
Festivallerin ve kutlamaların vazgeçilmez süslemelerinden olan ve çocukların eÄŸlencelerinin başında gelen uçan balonlar; birçok üzücü kazayı da beraberinde getirmektedir. Helyum gazı ile doldurulması gereken balonlar, ucuz olsun diye yanıcı gazlarla doldurulunca bir bombaya dönüÅŸmekte, çocukların ellerinin ve yüzlerinin hatta evlerinin bir bölümünün yanmasına sebep olmaktadır. Karpit gazı ve lavabo açıcısı gazı ile doldurulan balonlar nedeniyle hayatını kaybeden çok sayıda çocuk olmaktadır.

Bursa'nın Osmangazi Ä°lçesi’nde, bir uçan balon imalathanesinde balon içindeki gazın alev alması sonucu çıkan (24.07.2016 ) yangında, imalathanede bulunan çok sayıda tüp infilak etmiÅŸ, hızla yayılan yangın, bir kereste deposu ile lastik tamir atölyesine de sıçramıştır. Gemlik’te ufak bir kızın elinde patlayan (23.08.2017) balon çocuÄŸun yaralanmasına sebep olmuÅŸtur. Bir baÅŸka olayda, Ankara'nın Gölbaşı ilçesinde uçan balondaki gazı soluyan dokuz yaşındaki çocuk hayatını kaybetmiÅŸtir (07 Nisan 2017). Bunlara benzeyen çok sayıda olay bulunmaktadır.

Uçan balon; helyum, hidrojen ve metan gibi havadan hafif olan gazlar ile doldurulan balonlardır. Michael Faraday tarafından 1824 yılında ilk defa hidrojen gazı kullanarak uçan balon keÅŸfedilmiÅŸtir. Hidrojen gazı yanıcı olduÄŸundan hidrojen dolu balonlar kolayca patlar ve yangına sebep olabilir. Helyum gazının keÅŸfine kadar hidrojen gazı uçan balonlarda kullanılmış, 1992 yılında Amerika BirleÅŸik Devletleri’nde hidrojen gazlı balonlar yasaklanmış ve gazlı uçan balonlarda hidrojenin yerini helyum gazı almıştır.

Helyumun Özellikleri
Helyum gazı; kokusuz, renksiz, parlayıcı olmayan bir gazdır. Zehirli ve yanıcı deÄŸildir. Oda sıcaklığında gaz halindedir ve havadan yedi kat daha hafiftir. Hidrojen gibi yanıcı-patlayıcı özelliÄŸi olmadığı için oldukça güvenlidir. Kararlı bir element olduÄŸundan diÄŸer elementlerle bileÅŸik yapmaz ve oksijen ile tepkimeye girmez, baÅŸka br deyiÅŸle yanmaz. Helyum; hidrojenden sonra en hafif gazdır ve havadan çok hafif olması ve yanıcı olmaması nedeniyle uçan balonlarda kullanılmaktadır.

Yüksek konsantrasyonlarda helyum gazı solunması, boÄŸulmaya neden olabilmektedir. Ses; helyum içinde daha hızlı hareket ettiÄŸinden tizleÅŸir ve bu durum insanlara komik ve eÄŸlendirici gelir. Çıkan tiz sesler, insanları eÄŸlendirirken bu eÄŸlence nedeniyle yaÅŸamını yitiren çocuklar olmaktadır. Helyum çok aktif bir gaz olduÄŸu için, solunması durumunda oksijenin akciÄŸerlere alımını engellemekte, geliÅŸen ani oksijensizlik nedeni ile kiÅŸi bayılma nöbeti geçirmekte, hareketlerde yavaÅŸlama olmakta ve bilinç kaybı oluÅŸmakta, akciÄŸer hasarına ve boÄŸulmalara neden olabilmektedir. Aşırı helyum gazına maruz kalınan olaylarda, etkilenen kiÅŸi temiz bir alana götürülmeli ve temiz hava soluması saÄŸlanmalıdır.

Helyum inert gaz olması sebebiyle bazı metallerin inert atmosfer oluÅŸturulmasına kullanılır. Yüksek basınçta sıvılaÅŸmadığından dalgıç tüplerinde % 80 helyum ve % 20 oksijen kullanılır. Tüplerde helyumla karıştırılmış oksijen kullanılmasının sebebi, dalgıçlar yukarı doÄŸru çıkarırken yüksek basınçtan düÅŸük basınca hızlı geçiÅŸ saÄŸlanması ve vurgun diye tabir edilen olayın önlemesidir.

Uçan Balonların Riski
Helyum gazı yanıcı olmadığından, helyum ile doldurulan uçan balonlar çocuklar için bir risk taşımaz. Tehlikeli olan uçan balonlar; hidrojen ile veya diÄŸer yanıcı gazlarla doldurulan balonlardır. Günümüzde uçan balonlarda hidrojen gazı kullanılması yasak olup sadece helyum gazı doldurulabilmektedir. Helyumun kaldırma kuvveti hidrojenin kaldırma kuvvetinin onda biri olmasına raÄŸmen, yanıcı olmadığı için uçan balonlarda helyum gazı tercih edilir. Hatta, tercih edilmesinin ötesinde, uçan gazlı balonlarda helyum gazı kullanımı zorunludur.

Helyum; yanmayan ve çok güvenli bir gaz olmasına raÄŸmen üretimi zor ve pahalı olduÄŸundan, uçan balonların yanıcı ve zehirli gazlarla doldurulduÄŸu sık olmaktadır. Hidrojenden sonra evrende en çok bulunan element helyum olmasına raÄŸmen pahalı olmasının nedeni, atmosferdeki diÄŸer birçok gazın aksine helyumun Joul-Thomson katsayısı (Gerçek gazların sıcaklığının basınca göre deÄŸiÅŸimi Joule-Thomson katsayısı ile belirlenir ve µ = dT/dP olarak tarif edilir. Bu deÄŸer, ∆P basınç düÅŸmesi sırasındaki ∆T sıcaklık farkında ölçülür. Pozitif bir µ deÄŸeri gazın geniÅŸlemeyle soÄŸuduÄŸunu, negatif deÄŸeri ise ısındığını belirtir) negatif olduÄŸundan havanın sıkıştırılmak suretiyle sıvılaÅŸtırılmasını engeller ve havadan elde edilmesini imkânsız hale getirir.
Helyum gazı ile doldurulan uçan balonların herhangi bir tehlikesi yoktur. Sokaklarda satış yapan seyyar satıcıların bazılarının balonları, karpitten elde edilen karpit gazı veya lavabo açıcısınden elde edilen gaz ile doldurulmaktadır. Karpit veya lavabo açıcısı gazı yanıcı olduÄŸudan bu gazlarla doldurulan balonlar tehlikelidir. Helyum ile aralarında büyük bir fiyat farkı bulunduÄŸundan merdiven altı uçan balonlar oldukca yangındır. Seyyar satıcılardan çocuklar için satın alınan balonların helyum ile doldurulduÄŸundan emin olunmalıdır.

Helyum Tüplerinin Kullanılması
Basınçlı helyum tüpleri; yüksek sıcaklıkta veya yangın ortamında kaldığı takdirde, sıcaklığa baÄŸlı artan basınçtan dolayı yırtılabilir. Tüpler, yangın yükünün fazla olduÄŸu ortamlarda bulundurulmamalı, tüplerin depolandığı yerde sıcaklık 50°C’yi aÅŸmamalıdır. Serin, kuru, iyice havalandırılmış, parlayıcı ve yanıcı maddelerden uzak yerlerde bulundurulmalıdır. DüÅŸme ve devrilmelerini önlemek için, dik olarak ve saÄŸlam ÅŸekilde sabitlenmelidir.
Helyum tüpleri sadece iyice havalandırılan yerlerde kullanılmalıdır. Havadaki oksijen seviyesinin %19.5’un altına düÅŸmesine neden olabilecek yüksek konsantrasyonda gaz birikimini engellemek için havalandırma yapılmalıdır. Kullanım dışındayken, tüplerin kapakları takılı olmalı, her kullanımdan sonra ve tüp boÅŸalınca tüp vanası mutlaka kapatılmalıdır. Tüpler fiziksel hasardan korunmalı, yerde sürüklenmemeli, kaydırılmamalı ve yuvarlanmamalıdır.
Helyum balonlarının emniyetli olarak ÅŸiÅŸirilmesi için dolum cihazı ile tüplerin doÄŸru kullanılmaları gerekir. DoÄŸru etiketlenmiÅŸ helyum tüpü kullanılmalıdır. Doldurulan tüpün üzerinde He simgesi yazılı olmalıdır. Çocuklar ve kullanmasını bilmeyen yetiÅŸkinler balon ÅŸiÅŸirme cihazını kullanmamalı, balon ÅŸiÅŸirme cihazı tüpe takılmadan önce açılmamalıdır.

Yangın ile mücadele ekibi solunum cihazı takmalı ve aleve dayanıklı elbise giymelidir. Uygun koruyucu donanım kullanılmalı ve uygun havalandırma saÄŸlanmalıdır. Kaza sonucu gaz yayılması durumunda alandan tüm personel tahliye edilmelidir. Yangın içinde kalan tüpler soÄŸutulmalı, yangın söndükten sonra da bir süre daha su sıkılarak soÄŸutmaya devam edilmelidir.

Sonuç
Uçan balonlarda yanıcı olan hidrojen, asetilen ve metan gibi gazlar kullanılmamalı sadece helyum gazı kullanılmalıdır. Helyumla ÅŸiÅŸirilen uçan balonlar istenilse bile yakılamaz. Zehirsizdir ama kapalı alanda tahliye edilmez ve solunursa boÄŸulmaya, fazla solunması ciddi akciÄŸer hasarına hatta ölüme bile neden olabilir. Balonların ÅŸiÅŸirildiÄŸi ortamda havalandırma yapılması ÅŸarttır. Tüpler basınç altında tutulduÄŸundan serin ortamda veya normal sıcaklıktaki ortamlarda muhafaza edilmelidir.

Kaynaklar
[1] Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang: Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks. In: Journal of Chemical & Engineering Data. 56, 2011, S. 328–337, DOI:10.1021/je1011086.
[2] http://www.ucanbalonal.net/gazli-ucan-balon-tehlikeli-midir/?
[3] http://www.ta2iru.com/giris/evde-amator-bilim/yere-yakin-uzay/helyum-gazi-genel-guvenlik-uyarilari-birlestirilmis/
[4] https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Balon_(hava_taşıtı)&oldid=19204226
[5] http://www.howstuffworks.com/helium.htm/printable
[6] http://en.wikipedia.org/wiki/Balloon
[7] Güvenlik Bilgi Formu, Helyum (Basinçli Gaz Halinde), SOL TK Teknik Gaz Sanayi, 2011.