Prof. Dr. Abdurrahman Kılıç

1. GiriÅŸ


Bacalar; atık gazları, ısı üreteçlerinde oluÅŸan yanma sonu ürünlerini veya ortamda oluÅŸan kirli havayı dışarı atmak için kullanılanı bağımsız kanallardır. Kazan bacaları, mutfak bacaları, soba bacaları, ÅŸömine bacaları ve endüstriyel bacalar standartlara uygun tasarlanıp yapılmadığı ve iÅŸletme sırasında bakım ve temizliÄŸi yapılmadığı takdirde birer yangın kaynağı olabilmektedir.

Baca yangınıyla baÅŸlayan ve büyük yangına dönüÅŸerek yanan çok sayıda iÅŸyeri, yalı ve ahÅŸap bina mevcuttur. Özellikle ahÅŸap binalarda baca yangınları çok tehlikelidir. Baca yangınlarının birinci sebebi bacaların yeterince temizlenmemesidir. TutuÅŸan kurumlar, küçük yer sarsıntıları ile bacalarda meydana gelen küçük çatlaklardan veya iyi yapılmamış duvarlardan çatıya veya iç bölüme sirayet etmekte ve yangın büyümektedir.


2. Baca Yangınlarının Sebepleri


Ä°çeriÄŸinde atık miktarı fazla olan yakıtlar, tam olarak yakılamaz ve yanmamış uçucular buhar halinde yanma sonu ürünü olarak bacaya geçer. Yanmamış parçacıklardan meydana gelen bu uçucu ürünler, baca içindeki sıcaklık yaklaşık 120 C altındaki sıcaklıktaki yüzeylere temas ettiÄŸinde, dumanda içindeki uçucu ürünler yoÄŸuÅŸarak katran benzeri çökeltiler oluÅŸturur ve baca cidarına yapışır. Sıcaklıklar 60 C altına düÅŸtüÄŸünde koyu ve yapışkan bir maddeye dönüÅŸür. Ardışık katmanlar halinde baca içinde gittikçe kalınlaşır. Bu koyu yapışkan çözeltiye kreozot (creosote) denir ve baca yangınlarının temel nedenidir.


Kreozot siyah veya kahverengi görünümlüdür. KabuÄŸumsu, yaÄŸlı, sert, katranımsı, yapışkan veya parlak olabilir. ÇoÄŸu zaman, bütün bu formların hepsi bir baca içinde ortaya çıkabilir. Her ne formda olursa olsun kreozot çok yanıcıdır. Yeterli miktarda birikirse tehlike oluÅŸturur. Bazı koÅŸullar kreozotun oluÅŸumunu hızlandırır. Kreozotun baca duvarlarında oluÅŸmasını hızlandıracak faktörlerin başında kötü yanma, düÅŸük baca sıcaklığı ve yetersiz hava nedeniyle baca çekiÅŸinin iyi olmaması gelir. Yanma için yeterli hava (oksijen) yoksa, yanma sonu ürünlerinde yanmamış uçucu madde miktarı fazlalaşır ve baca sıcaklığı düÅŸükse yoÄŸuÅŸma artar. Baca çekiÅŸinin yeterli olmaması hem yanma verimini kötüleÅŸtirir hem de dumanın baca içinde kalma süresini, dolayısıyla yoÄŸuÅŸma miktarını artırır. Baca çekiÅŸi ve kreozot oluÅŸumu birbirini etkiler. Baca çekiÅŸinin kötü olması kreozot oluÅŸumunu artırır ve kreozotun artışı da baca çekiÅŸini kötüleÅŸtirir.


Yangının büyüklüÄŸü, oluÅŸan kreozot miktarıyla artar. Bacada oluÅŸacak bu kreozot miktarı, bacanın baÄŸlı olduÄŸu yakıcıya (ÅŸömine, soba, kazan, açık ocak vs) ile yakılan yakıt cinsine (odun, kömür, fuel-oil, doÄŸalgaz vs) ve ayrıca kullanılan yakıtın özelliklerine (yaÅŸ odun, kalitesiz kömür vb) baÄŸlı olarak deÄŸiÅŸir. Özellikle yaÅŸ odunlar ve kalitesiz kömürler kreozot oluÅŸumunda etkin rol oynar.


3. İstanbul Baca Yangınları


Ä°stanbul’da doÄŸal gaz kullanımı arttığı için baca yangınları bina sayısına oranla azalmasına raÄŸmen Ä°stanbul’da 200-2016 yılları ortalamasına göre her yıl yaklaşık 1100 adet baca yangını meydana gelmektedir. DoÄŸalgaz kullanımı yaygınlaÅŸmadan önce 1990’lı yılların başında yılda ortalama 2200 baca yangını oluyordu ve baca yangıları toplam yangınların %25’inden daha fazlaydı. Günümüzde ise, Ä°stanbul’da doÄŸalgaz kullanımı yaygınlaÅŸtığı için meydana gelen baca yangınların oranı % 4,5’a düÅŸmüÅŸtür. GeliÅŸmiÅŸ ülkelerdeki baca yangınları oranına daha düÅŸüktür. Baca yangınlarının toplam yangınlara oranı yaklaşık olarak Amerika BirleÅŸik Devletleri'nde % 1, Ä°ngiltere'de % 2 ve Japonya'da % 2 dir.

    Tablo 1. Ä°stanbul’da Son 10 Yılda Çıkan Baca Yangını Sayısı ve Oranları

Baca yangınları toplam yangınlara oranla düÅŸük olmasına raÄŸmen konutlarda meydana gelen yangınların dörtte birini oluÅŸturmaktadır. Ülkemizde baca yangınlarının bu kadar çok olmasının birinci nedeni, kullanılan yakıt cinsidir. GeliÅŸmiÅŸ ülkelerde ısıtma cihazlarında gaz yakıtlar ve elektrik kullanılırken ülkemizde katı ve sıvı yakıtlar henüz fazla kullanılmaktadır. Özellikle, yakılan kalitesiz kömürlerin ve yaÅŸ odunların kül oranı ve katı atık miktarı fazla, ısıl enerjisi düÅŸük olduÄŸundan, bacalar çok çabuk kirletmekte, temizliÄŸi yeterince yapılmadığından baca yangınlarının sayısı fazla olmaktadır.


4. Baca Yangınlarının Binaya Sirayeti


Baca yangınların bir kısmı da baÅŸlangıçta söndürülmekte, bir kısmı çatı yangınına dönüÅŸmekte, bir kısmında ise bina tamamen yanmaktadır. Baca yangınıyla baÅŸlayan ve büyük yangına dönüÅŸerek yanan çok sayıda iÅŸyeri, yalı ve ahÅŸap bina mevcuttur. Özellikle ahÅŸap binalarda baca yangınları çok tehlikelidir. Baca yangınlarının birinci sebebi bacaların yeterince temizlenmemesidir. TutuÅŸan kurumlar, küçük yer sarsıntıları ile de olsa bacalarda meydana gelen küçük çatlaklar veya iyi yapılmamış duvarlardan çatıya veya içeriye sirayet etmekte ve yangın büyümektedir.


Özellikle eskiden yapılan bacalarda oluÅŸan çatlaklar baca içindeki yangınların çatıya geçiÅŸini kolaylaÅŸtırmaktadır. Çatlaklar deprem nedeniyle olabildiÄŸi gibi boÄŸazdaki yalıların büyük gemilerin geçmesiyle, yol kenarındaki binalarda büyük kamyonların/iÅŸ makinalarının geçmesiyle, oluÅŸturdukları sarsıntılardan oluÅŸabilmektedir. Baca yangınlarının binaya sirayet etmemesi için yeterli yangın dayanımına sahip olmalıdır. Binaların Yangından Korunması Hakkındaki YönetmeliÄŸe göre bacaların duvarları yangına 120 dakika dayanıklı olmalıdır. Kazana ait baca duvarları 500 C sıcaklığa dayanıklı olan malzemeden yapılmalıdır. Delikli tuÄŸla ve briket gibi delikli malzeme kullanılmalıdır. Bacaların mümkün ise, komÅŸu yüksek binalardan en az 6 m uzaklıkta yapılması ve ait olduÄŸu bina mahyasının en az 0.8 m üzerine kadar çıkarılması gerekir.

Baca içindeki yangın, bacanın yapısına ciddi hasar verebilir. Duvarlar çatlayabilir, bazı parçaları dağılabilir veya yüksek ısıdan çökebilir. Baca içindeki sıcaklık 1000 C sıcaklığa kadar yükselebilir ve bu da metal baÄŸlantıları eritip çökmesine sebep olabilir. ÇoÄŸu ilk yangında, bacanın sadece sıvalarının çatlayıp döküldüÄŸü yangınlardır. Ama ikinci baca yangınında, ilk yangında malzeme hasar gördüÄŸünden, yangının çatıya veya bacanın etrafındaki yanıcı maddelere geçerek yapıya zarar verme ihtimali artar.

Baca yangınları genellikle kimyasal kuru tozla söndürülür. Henüz yangın küçükse bacanın üzeri kapatılarak havasız bırakmak suretiyle de söndürülmektedir. Bununla beraber, büyük baca yangınlarına su ile ve köpükle müdahale etmek gerekmektedir.


5. Baca TemizliÄŸi


Baca temizliÄŸinin öncelikle amacı, baca içinde yangına sebep olacak kurumların temizlenmesidir. Yangın çıkma ihtimalini azaltması gerçekte yeterli sebep, fakat baca temizliÄŸi aynı zamanda yakıt tasarrufu saÄŸlar ve çevre kirliliÄŸi bakımından da faydalıdır. Baca iyi temizlenmiÅŸse baca çekimi iyidir. Baca çekimi iyi ise yanma verimi daha yüksektir, yakıttan tasarruf saÄŸlanır. Enerji kaybı daha az olur ve yanmamış gazların miktarı azalacağı için çevre kirliliÄŸi daha az olur. Yanma veriminin düÅŸmesi ile birlikte atık gaz miktarı da artacak ve kurum artacağı için yangın ihtimali de artacaktır.


Binaların Yangından Korunması Hakkındaki YönetmeliÄŸe göre sıvı ve katı yakıtlı kazanların bacalarının yılda en az iki defa yetkili kiÅŸilere temizlettirilmesi gerekir. Odun ve kömür gibi katı yakıtlar ile yüksek oranda is bırakan sıvı yakıtlar kullanıldığı takdirde, borular ayda bir, bacalar ise iki ayda bir temizlenmelidir.

Baca temizliÄŸi, mahallin itfaiye teÅŸkilatı tarafından yapılır. Ancak, bu konuda itfaiye teÅŸkilatından aldığı izin ile ve belediye encümeninin belirlediÄŸi fiyat tarifesi üzerinden faaliyet gösteren özel firmalar var ise, temizlik onlara da yaptırılabilir.


6. Sonuç


Baca yangınlarını önlemek için bacanın standartlara uygun olarak tasarlanması, duvarlarının yangına dayanıklı malzemeden ve ısı yalıtımlı olması, kullanılan yakıtın, yakılan cihaza uygun özellikte olması, ısınma amacıyla kullanılan cihazların bacaları her ısıtma mevsimi öncesinde, topluma açık lokanta ve benzeri yerlerdeki mutfak bacaları ise sürekli olarak kontrol edilmeli ve her ay temizlenmelidir.


Bacalarda yanıcı çökeltilerin birikmemesi için, sobalarda, ÅŸöminelerde ve açık ocaklarda kuru odun ve kaliteli kömür kullanılmalı, ilk tutuÅŸturmada yaÄŸlı kağıtlar, mukavva kutusu, ambalaj kağıdı ve katran esaslı tutuÅŸturucular kullanılmamalıdır. Evde oluÅŸan naylonlar ve plastik esaslı atıklar yok edilmek için asla yakılmamalıdır. Bacaların temizletilmesi güvenilir kurumlara yaptırılmalıdır.