1.GÄ°RÄ°Åž

Çöpün yaÅŸantımızda önemli bir yeri vardır. Konutlarda, iÅŸyerlerinde, sosyal tesislerde, turistik tesislerde, her gün tonlarca atık oluÅŸmaktadır. KiÅŸi sayısına baÄŸlı olarak üretilen atık miktarı sürekli olarak artmaktadır. Ülkemizde, günlük atık miktarı kiÅŸi başına ortalama 1.12 kg’dır[1]. Atıklar, Belediye çöplüklerine taşınmakta, düzenli depolama tesislerine gönderilmekte, kompostlama yapılmakta, açıkta yakılmakta, gömülmekte veya derelere atılmaktadır. Bu çöp sahalarında bakteriyel yollarla metan gazı ürettiÄŸinden yangınlar ve patlamalar meydana gelmektedir. YerleÅŸim bölgelerindeki her çöplükte, küçük veya büyük boyutta çöplük yangını olmaktadır. Bazı çöplük yangınları felaket boyutuna eriÅŸmektedir. Ä°stanbul Ümraniye’de 1993 yılındaki çöplük patlaması birçok kiÅŸinin hayatını kaybetmesine, 2003 yılında Burgazada’da çöplüÄŸündeki yangın onlarca hektar ormanın yok olmasına sebep olmuÅŸtur. Manisa çöplüÄŸünde 2015 ve 2017 yıllarında oluÅŸan yangınlar, Bodrum çöplüÄŸünde 2016 yılında meydana gelen yangın, günlerce devam etmiÅŸtir. Washington‘da 1980’de bir çöp sahasından yeraltına sızan metan gazı yakınlardaki bir kasabada patlamalara yol açmış, Meksika’da bir çöplükte büyük bir patlama olmuÅŸ ve yüzden fazla binaya zarar vermiÅŸtir[2]. Ä°stanbul’da meydana gelen tüm yangınların yaklaşık yüzde on beÅŸi çöp ve çöplük yangınlarından oluÅŸmaktadır. Son beÅŸ yılın ortalamasına göre Ä°stanbul’da yılda 4800 adet çöp yangını olmaktadır[3]. Çöp yangını ile düzenli depolama yapılan çöplük yangınlarını ayırmak gerekir. Çöp yangınlarının sayısı fazladır ama hem söndürülmesi kolay hem de verdiÄŸi zarar azdır. Çöp yangınlarının büyük kısmı çelik konteynerler içinde veya döküntü çöplerde meydana gelmektedir. Çöplük yangınlarının sayısı az olmasına raÄŸmen hem çevreye verdiÄŸi zarar fazladır hem de söndürülmesi çok uzun zaman alır.

Faciaya dönüÅŸen çöp patlaması 28 Nisan 1993 tarihinde saat 10:00’da Ä°stanbul Ümraniye’de Hekimbaşı ÇöplüÄŸünde meydana gelmiÅŸtir. Patlamanın ardından çöp heyelanı oluÅŸmuÅŸ, çöp yığınının aÅŸağılarında bulunan gece konduların üzeri çöplerle dolmuÅŸ ve çöplük altında kalan 39 insan hayatını kaybetmiÅŸtir [4]. Çöplük altında kalan cesetleri çıkarmak için onlarca kepçe ve onlarca itfaiye aracı çalışmış, bütün cesetlere ulaşılması ve yangının söndürülmesi ancak dört günde tamamlanmıştır.

Çöplük yangınlarının önemli risklerinden biri de, çöplükte baÅŸlayan yangınların ormana sirayet etmesidir. Birçok çöplük yangınında, kıvılcımların rüzgârla sıçramasıyla orman yangınları baÅŸlamıştır. Çöplerde oluÅŸan tutuÅŸmalarda, eÄŸer rüzgâr hızı fazla ise yanan paçavralar rüzgârda sürüklenerek 200-300 metre ileride uygun ortamı bulduÄŸunda yangın baÅŸlangıcı olabilmektedir. Özellikle yaz aylarında kurumuÅŸ ve yanmaya hazır durumda bulunan otlar ve yapraklar çok kısa sürede büyük yangınların baÅŸlangıcı olabilmektedir. Bu tip yangınlar arasında en önemlisi Burgazada yangındır.

Burgazada’nın tepesinde bulunan Bayraklı Mevkii’ndeki çöplük alanı çevresinde 6 Ekim 2003 günü saat 14.30 sıralarında çıkan yangın, rüzgârın etkisiyle çok sayıda noktaya sıçramıştır[5]. Zaman zaman fırtınaya dönüÅŸen ve saatteki hızı 52 kilometreyi bulan lodos nedeniyle, kısa sürede büyüyen yangın, Burgazada’nın asırlık çamlarını alevler içinde bırakırken yangın evlerin bulunduÄŸu yerleÅŸim birimini tehdit etmeye baÅŸlamıştır. Yangın saatlerce devam ederek büyümüÅŸ ve yüzlerce kiÅŸi adaya çöken dumandan etkilenmiÅŸtir. Yangın 8 saat sonra kontrol altına alınıp söndürülünceye kadar yaklaşık 40 hektarlık alan ile 11 ev yanmıştır. Orman yok olduÄŸu gibi insanların saÄŸlığına da zararı olmuÅŸtur.

2. ÇÖP YANGINLARI VE SEBEPLERÄ°

Çöplük alanlarında, zamanla içeriÄŸindeki oksijen tükenerek üreyen anaerobik bakteriler yardımı ile oksijensiz (anaerobik) ortamda çürümesi sonucu çöplük gazı (LFG) oluÅŸur. Çöplük gazı büyük miktarlarda metan ve karbon dioksit gazlarından oluÅŸur. Çıkan gazların yaklaşık %50’sini metan; %45’ini karbondioksit ve geri kalanını ise azot, oksijen, hidrojen ve diÄŸer gazlar oluÅŸturur[2]. Metan ve karbondioksit, çevresel sorunlar yaratan sera gazlarıdır. Metan karbon dioksitten çok daha güçlüdür. Çöplük yangınları, yüzey ve yeraltı yangınları olmak üzere iki kategoridir[6]. Bu çalışmada yüzey yangınları incelenecektir. Yüzey yangınları, çöplüÄŸün yüzeyi ile yaklaşık 150 cm derinliÄŸe kadar olan bölümünde aerobik bozunum sonucu oluÅŸur. Nispeten düÅŸük sıcaklıklarda yanar, yoÄŸun beyaz duman çıkarır ve eksik yanmanın ürünleri ile karakterize edilir[ 7]. Duman organik asitler ve diÄŸer bileÅŸikler gibi tahriÅŸ edici maddeleri içerir. Lastikler veya plastikler gibi malzemeler yandığında, yanma bölgesi sıcaklığı oldukça yüksek olabilir.

Yüksek sıcaklıktaki yangınlar, yoÄŸun siyah duman yayan uçucu bileÅŸiklerin parçalanmasına neden olur[8]. Yüzey yangınları, kendiliÄŸinden, kaza sonucu ya da kasıtlı olarak çıkabilir. Çöplüklerde patlamalara ve yanmaya sebep olan metan gazı, normal sıcaklık ve basınçlarda gaz halinde bulunur. Kimyasal formülü CH4 olup bataklık gazı da denir. Renksiz, kokusuz, tatsız, bir gazdır. Havadan çok daha hafif bir gaz olan ve suda oldukça az miktarda çözünen metan gazı, havada kolaylıkla yanarak karbondioksit ve su buharı oluÅŸturur. Metan baÅŸka kimyasallarla %5 kadar düÅŸük oranlarda bile karıştığında patlayıcı olabilir. EÄŸer hoÅŸ olmayan, çürük yumurtaya benzer bir koku varsa metan seviyesi patlamaya sebep olacak kadar yüksek demektir. Açık çöplük yangınlarının baÅŸta gelen sebeplerinden biri güneÅŸ ışınımının yaÄŸlı paçavraları tutuÅŸturmasıdır. Çöplük içinde bulunan plastik ve cam parçalarının ışınımı odaklaması da yanmayı baÅŸlatabilmektedir. Ayrıca, çöplük alanındaki malzemelerin kendiliÄŸinden yanmasına sık rastlanılır. YaÄŸlı paçavralar gibi bazı malzemeler belirli koÅŸullar altında kendiliÄŸinden tutuÅŸabildiÄŸi gibi bazı kimyasallar çöplük alanına karışmışsa kendiliÄŸinden tutuÅŸarak yangını baÅŸlatır. Çöplük operatörleri ve kullanıcıların çöplük alanında malzeme ayırıcıların dikkatsizliÄŸi yangınlara neden olabilir. Çöplükte döküm yapan kamyonların veya bakım yapılması sırasında döküm buldozerler ve kazıcıların neden olduÄŸu kıvılcımlardan yangınlar meydana gelebilmektedir. Çöp kamyonları içinde ne olduÄŸu bilinmeyen kıvılcımlı bir atığın çöp alanına varışta hala sönmemiÅŸ olması ve kıvılcımlı atığın çöplüÄŸe dökülmesi ile baÅŸlayan yangınlar da olmaktadır. Kundaklama her zaman her yerde ciddi bir sorundur; çöplük alanlarında yeterli kontrol olmadığından kasıtlı yangınların hedefidir.

3. ÇÖPLÜK YANGINLARININ ÇEVREYE ETKÄ°SÄ°

Çöplük alanının türüne ve içeriÄŸine baÄŸlı olarak, çöplük yangınlarından çıkan duman, solunum bozukluklarına ve diÄŸer saÄŸlıkla ilgili sorunlar oluÅŸturabilecek tehlikeli kimyasal bileÅŸikler içerir. Tüm yangınlarda olduÄŸu gibi, çöplük alanları da yangında toksik duman ve gaz üretmektedir. Bu gazların toksik olma tehlikesi ve seviyesi, maruz kalma süresine ve yanan malzemenin türüne baÄŸlıdır. Uygun ÅŸekilde depolanmamış çöpler, yeraltı ve yüzeysel su kirliliÄŸine haÅŸerelerin üremesine çevreye kötü kokuların yayılmasına görüntü kirliliÄŸine ve çeÅŸitli hayvanlar vasıtasıyla taşıyıcı mikropların yayılmasına neden olmaktadır. Ülkemizde ve dünyadaki katı atıkların yönetiminin üç temel ilkesi vardır. Bunlar az atık üretilmesi, atıkların geri kazanılması ve atıkların çevreye zarar vermeden yok edilmesidir. Çöplerin toplanmasından, depolanmasından ve yok edilmesine kadar tüm hizmetlerin bir plan çerçevesinde ele alınmalı, öncelikle bu atıkların deÄŸerlendirilmesi veya geri kazanılması çevre ile uyumlu olmalıdır[9].

Çöplük yangınlarında önemli endiÅŸelerden biri dioksinlerin emisyonudur. Dioksin terimleri, benzer kimyasal ve biyolojik karakteristikler gösteren ve yanma sırasında havaya salınan bir grup kimyasal bileÅŸiÄŸi ifade eder. Çöplük sahalarında kaza sonucu çıkan yangınlar ve atıkların kontrolsüz yanması, en büyük dioksin kaynağı olarak düÅŸünülmektedir. Dioksitler doÄŸal olarak çevrede bulunur. Bununla birlikte, yüksek seviyedeki dioksinlere maruz kalındığında, kansere, karaciÄŸer hasarına, deri döküntülerine, üreme ve geliÅŸimsel bozukluklara neden olabilir[10]. Karbon monoksit, nefes aldığında kandaki oksijenin yerini alır ve kalbi, beyin ve diÄŸer oksijen organlarını yok eder ve kalıcı hasar veya ölüme neden olur.

4. ÇÖPLÜK YANGINLARININ SÖNDÜRÜLMESÄ°

Çöplüklerde yanan malzemelerin ne olduÄŸu bilinmediÄŸinden söndürülmesi zordur. Çöplük yangınlarının neden olduÄŸu yanma ve patlama tehlikelerine ek olarak, duman ve diÄŸer çöplük yangını yan ürünleri itfaiyecilere ve dumana maruz kalan diÄŸer kiÅŸilere karşı bir saÄŸlık riski oluÅŸturur. Çöplük alanlarının yakılması ya da bir çöplük sahası yangınından çıkan dumanın olumsuz etkileri göz önüne alındığında kiÅŸisel koruyucu donanım kullanılması gereklidir. Rüzgârlı havalarda, son derece sıcak veya soÄŸuk havalarda, yangında açığa çıkan duman, yangınla mücadele eden itfaiyecilerin saÄŸlık riskini artırabilir ve yangın yayılımını doÄŸrudan etkileyebilir. Tehlikeli maddeler içeren bu tür yangınlar, özel donanımlı ve özel eÄŸitim almış personel gerektirir. Ä°tfaiyeciler, ileride kalıcı saÄŸlık sorunları oluÅŸmaması için dumana maruz kalmamalıdır. Söndürme sırasında maske kullanmalı ve söndürme sırasında mutlaka rüzgârı arkasına almalıdır. Yangın yerindeki personel idareciler tarafından düzenli aralıklarla deÄŸiÅŸtirilmelidir.

Çöplüklerin bulunduÄŸu yere baÄŸlı olarak, genellikle çöplük civarında yangın söndürme için yeterli miktarda su bulunmaz. Ä°tfaiyeciler, tankerlerle yakınlardaki göllerden, derelerden su taşıyarak yangını söndürmeye çalışırlar. DiÄŸer taraftan, çöplük yangınlarını söndürmek için su kullanımı tartışmalıdır. Çok miktarda suyun uygulanması aslında aerobik ayrışma sürecine katkıda bulunarak yangını ÅŸiddetlendirebilir. Ayrıca, çöplük su toplama havası alanına yakınsa, çöplüÄŸe sıkılan su yeraltı sularının kalitesini bozar. Sızıntı suyu çöplük alanını çevreleyen zemin ve yüzey sularını kirletebilir. Köpük, çöplük sahası yangın söndürmede önemli bir husustur. Bütün yangınlarda olduÄŸu gibi, yangın söndürme iÅŸlemi sırasında çöplük alanlarında köpüÄŸün kullanılmasının avantajları ve dezavantajları vardır. Çöplük yangınları için A tipi köpük uygundur. Suyun yüzey gerilimini üçte bir oranında düÅŸüren bu tip köpükler, söndürücünün yakıt içine iÅŸleme etkisini arttırmaktadır. Dikey yüzeylere uzun süre tutunabilen bu köpükler %0,1- %1’lik uygulama oranıyla köpük deposu boyutlarını asgariye indirmektedir. Kömür, bina ve orman yangınlarında kullanılan bu köpük, ilerlemiÅŸ lastik yangınlarında uygun söndürücüdür. Çöplük alanının altındaki atıklara eriÅŸmek veya yanan atıkları çöplük alanından uzaklaÅŸtırmak ve yanan kısımları açarak söndürmeyi kolaylaÅŸtırmak için buldozerler gibi ağır makinaların kullanılması gerekebilir. Çöplükte bu makinaların bulunması ve yangın alanına getirilmesi gerekir.

5. SONUÇ

Çöplük yakınlarında su depoları bulunmadığı için yangın taşıma ile söndürülmeye çalışıldığından ve yanma sonucu ürünler itfaiye ekiplerinin saÄŸlığını etkilediÄŸinden, öncelikle yangın çıkışını azaltmak gerekir. Atıkların düzenli depolanması ve atıklardan enerji üretimi yapılması ile çöplük yangınlarında da azalma olacaktır. Son yıllarda, geliÅŸmiÅŸ ülkelerde çöpten enerji üretimi yanında, kaynakların korunması ve kirliliÄŸin azaltılması için atık üretiminin azaltılması üzerinde durmaktadır[11]. Çalışmalar, çöp miktarını azaltacak malzemeler tasarlamak, üretmek, satın almak veya kullanmak üzerine yoÄŸunlaÅŸmakta, sebze, meyve gibi atıkların sera etkisini azaltmaya katkıda bulunacak ÅŸekilde kompostlama yapılmaktadır[12]. Çöp ve çöplük yangınlarının fazla olduÄŸu yerleÅŸim alanlarında itfaiyecilerin gaza maskesi, teneffüs cihazı ve gaz etkilenmesine karşı koruyucu ilaçları bulunmalı, söndürme için her araçta A tipi köpük olmalıdır.

KAYNAKLAR

[1] Belediye Atık Ä°statistikleri, Türkiye Ä°statistik Kurum, 2012.

[2] USFA, United States Fire Administration, “Landfill Fires, Their Magnitude, Characteristics

and Mitigation”, TriData Corporation, Arlington, Virginia, Tech. Rep.

FA-225, 2002.

[3] Ä°statistikler 2012-2017 Ä°stanbul BüyükÅŸehir Ä°tfaiye Daire BaÅŸkanlığı, 2017.

[4] Milliyet ve Cumhuriyet Gazeteleri, 29 Nisan 1993 tarihli sayıları.

[5] Kılıç, A. Burgazada Yangını, Yangın ve Güvenlik Dergisi, Sayı:74, s.8-11, 2003.

[6] Ruesch, P., M. Rogow, D. Shane ve T. Thalhamer; Waste Fires Landfillology, 15th

Annual OSC Readiness Training Program, 2012.

[7] IRSS, Towards Improved Fire Management in Landfill Sites, Fire Services Commissioner

Victoria, 2012.

[8] USFA, Landfill Fires, Topical Fire Research Series, Volume 1, Issue 18 March 2001.

[9] WISH Reducing Fire Risk At Waste Management Sites,

[10] USEPA, United States Environmental Protection Agency, “Questions and

answers about dioxins”, EPA Tech. Rep., 2000.

[11] KiriÅŸ, A. , F. SaltabaÅŸ; Katı Atık Düzenli Depolama Sahalarında Depo Gazı (LFG)

Yönetimi Ve Ä°stanbul Uygulamaları, Mühendislik ve Fen Bilimleri Dergisi, Sigma,

S. 209-218, 2011.

[12] Aderemi, A.O.,C. F. Tope; Environmental and Health Concerns Associated with

the Open Dumping of Municipal Solid Waste: A Lagos, Nigeria Experience.

American Journal of Environmental Engineering 2(6): s.160-165, 2012